‘Het is onwenselijk een stelling te geloven wanneer er geen enkele reden is om aan te nemen dat ze waar is’(Bertrand Russell).

Correlaties gelden als de waarde van de ene variabele afhangt van de waarde van de andere. Je kunt dan ongeveer raden wat het verband is. Causaliteit is de verwachting dat een correlatie die in het verleden is waargenomen in de toekomst zal standhouden. Hiermee is causaliteit het verschil in uitkomst als gevolg van het wel of niet plaatsvinden van een gebeurtenis (de oorzaak). Veel van onze vermoedens over oorzakelijke krachten blijken overigens onjuist te zijn: energievelden of geneeskrachtige kristallen blijken niet de oorzaak van genezing te zijn.

complottheorieënWanneer het ene met het andere correleert betekent dat dus niet dat het ene het andere veroorzaakt. Regel van Bayes (wet van waarschijnlijkheid): in hoeverre moeten we onze kans inschattingen herzien (van gedachten moeten veranderen) wanneer we een nieuw feit te weten komen of nieuwe aanwijzingen krijgen. Gegeven de aanwijzingen is het dan aannemelijk dat een bepaalde stand van zaken waar is? Anders gezegd: is onze veronderstelling waarschijnlijk gegeven de beschikbare (nieuwe) data.

De Corona pandemie heeft onder meer geleid tot een scala aan samenzweringstheorieën. Voorbeelden:

  • Corona is een biologisch wapen
  • Corona is een list van Bill Gates om microchips in onze lichamen te implanteren
  • Corona is een complot van globale elites om de wereldeconomie te manipuleren
  • Corona is een symptoom van de uitrol van de vijfde generatie mobiele data netwerken
  • Etc

Waar komt dit vandaan? Een mogelijke verklaring ligt is het door elkaar halen van correlatie en causaliteit. Een deel van de mensen denkt dat inentingen leiden tot autisme: bewijs kan echter niet worden geleverd (‘ik geloof….’). Hebben sociale media een belangrijke rol? Samenzweringstheorieën zijn echter zo oud als de taal (zoeken naar zondebokken).  Eigen opvattingen zijn bepalend voor overtuigingen. Wetenschappelijke conclusies  worden geaccepteerd of verworpen afhankelijk of die het eigen standpunt bevestigen of tegenspreken.

Wel is het zo dat juist sociale media erop gericht zijn om je gepersonaliseerde berichten te sturen met eenzelfde content (daar komen veel complottheorieën vandaan). Een risico is dat aanbevelingssoftware bepalend wordt voor wie mensen zijn, wat ze verlangen en wie ze willen worden.

Een goede manier om de eigen identiteit te bevestigen is extreme opvattingen te hebben.  Contacten kunnen wel zeggen dat de aarde rond is, maar alleen iemand met dezelfde identiteit is het eens dat de wereld plat is en is bereid het ongeloof van alle anderen te weerstaan. We zijn één groep! De functie van dit soort overtuigingen is om een sociale realiteit te construeren die de groep verenigt en ze tevens voorziet van een moreel doel

Onze eigen plannen hebben meestal een bedoeling. Daarom denken we dat de complexe levende wereld ook een bedoeling kent die bijvoorbeeld verklaard wordt door astrologie of het mystieke geloof dat niets zomaar gebeurt. De waarschijnlijkheid dat de kosmos plannen heeft voor de mensheid is echter nog onvoldoende onderbouwd. Daar staat de redenering van de complotdenker weer tegenover: dat er geen bewijs voor een complot is, bewijst juist dat het een duivels complot is.

 

Literatuur

Pinker, S. (2021). Rationaliteit. Wat rationeel denken is en waarom we het meer dan ooit nodig hebben. Amsterdam: Atlas Contact

Woldendorp,H., H. de Groot, T. Woldendorp en C. Boven. (2022). Zie je Big Picture. Transformeer succesvol! Amsterdam: SWP