Waarom systemen belangrijk zijn
Zien van de Big Picture
De 20e eeuw wordt wel geduid als de eeuw van organisaties. De 21e eeuw is dan de eeuw van systemen. Systeem denken maakt het mogelijk om een nieuwe manier naar situaties te kijken. Wat is die nieuwe manier?
Holisme is de tendens in de natuur om door creatieve evolutie gehelen te vormen die groter zijn dan de som van hun delen. Anders gezegd: binnen systeemdenken gaat het er om iets als een geheel te zien en niet alleen als de delen. Systemisch denken kent daarmee drie stappen:
- datgene wat je wilt begrijpen zie je als onderdeel van een groter geheel;
- de volgende stap is het gedrag te verklaren van het geheel waar het systeem onderdeel van uitmaakt (voorbeeld: om een universiteit te begrijpen moet je het onderwijssysteem kunnen verklaren);
- tenslotte ga je het begrijpen van dit geheel omzetten in het begrijpen van de onderdelen. Dus waar je begonnen bent om het te begrijpen. Het gaat om de Big Picture: waar je naar kijkt begrijpt als deel van een groter geheel voordat je kijkt wat de onderdelen zijn.
Emergente eigenschappen
Vertrekpunt is dus dat het geheel meer is dan de som van de delen. De eigenschap ‘meer dan’ noemen we binnen het systeemdenken emergent. Als definitie geldt: emergent is de eigenschap van een systeem dat niet de eigenschap van één van de delen van het systeem is en dat niet van te voren voorspeld kon worden door het begrijpen van ieder systeemonderdeel apart. Emergentie is dus het proces waarbij nieuwe eigenschappen ontstaan door de interactie tussen (simpele) kleine entiteiten die deze eigenschappen niet bezitten. Alle levensvormen hebben de emergente eigenschap van leven. Klimaatverandering is emergent.
Systeemonderdelen worden beperkt door het systeem als geheel bij het creëren van emergentie. Door onderdeel van een systeem te zijn worden mensen beperkt in wat ze zien, voelen en denken. De relatie tussen systeem en emergentie is dynamisch (je kunt lachen; je kunt huilen). Emergentie verandert systeemelementen, maar kan ook een systeem van een hoger niveau zijn. Holisme is een denkpatroon dat is ontworpen om je aandacht te richten op waar emergente eigenschappen het gemakkelijkst te zien zijn (systeem als geheel).
Systemisch denken gaat op zoek naar een vorm van stabiliteit: een systeem is een patroon van relaties dat lang genoeg stabiel genoeg is om te kunnen worden herkend als patroon. Zowel stabiliteit als chaos kunnen overigens fasen zijn binnen een langer en dieper patroon. Dit maakt de discussie over klimaatverandering ook zo lastig (‘waar hebben we het over; er viel toch sneeuw in de Alpen’).
Het verschil dat verschil maakt
Zonder verschillen is er geen grens en zonder grenzen is er geen structuur: er is geen systeem, alleen maar toeval. Theoretisch is de complexiteit (aantal mogelijke toestanden van een systeem) van een systeem oneindig. In de praktijk echter wordt het aantal mogelijke toestanden beperkt door dat aantal dat we kunnen onderscheiden. De waarnemer bepaalt dus de complexiteit van een systeem. De keuzes die iemand maakt zijn niet zozeer cognitief maar worden bepaald door onbewuste waarde oordelen. Daarom gaat het er om bewust te zijn van de basis waarop verschillen worden gemaakt.
Gedragsverandering
Veel discussies kennen onbespreekbare en onderliggende discussiepunten. In systeemtermen gaat het om: het systeem, de grens, de coherente logica; de verbonden emoties. Als we een systeem willen veranderen is de sleutel het begrijpen waarom de complexiteit van het systeem is zoals het is en hoe dat veranderd moet worden om verschillend te worden. Een systeem doet wat het doet omdat het zo gestructureerd is.
Het gaat er om primair naar relaties te kijken en niet zozeer naar de dingen die gerelateerd worden: de relaties bepalen de dingen en niet andersom. Gedrag wordt bepaald door hoe de individuele en de externe omgeving aan elkaar gerelateerd zijn. Gedrag gaat om het patroon en de aard van de relaties die iemand heeft. Gedragsverandering komt dus tot stand door naar relaties te kijken en die eventueel te wijzigen.
Literatuur
Hoverstadt. (2022). The grammar of systems. From order to chaos & back. SCiO Publications
McKey, Z. (2019). Think in systems.
Woldendorp, H. en A. Jeninga. (2018). Organisaties ontwarren. Systemisch kijken, denken en doen binnen de gezondheidszorg. Amsterdam: SWP
Woldendorp, H., H. de Groot, T. Woldendorp en C. Boven. (2022). Zie je Big Picture. Transformeer succesvol! Amsterdam: SWP
30 jaar ervaring als consultant en als interim manager. : Strategisch adviseur op het gebied van digitale transformatie en platformtechnologie; associé bij CCzorgadviseurs) ; adviseur professionele ontwikkeling. Partner InfraVitaal (www.infravitaal.nl; harry@infravitaal.nl). Toezichthouder Zorggroep Tangenborgh en ALS Zorgregelaars. Auteur van een vijftiental boeken over zelforganisatie, professionele ontwikkeling, platformtechnologie en digitale transformatie (van de gebouwde omgeving).
